Қаһармандар галереясы

Екінші дүниежүзілік соғыс туралы бүгінде ала–құла пікір болғанымен, сол соғысқа қатысқан Кеңес жауынгерлерінің ерлігіне ешкім шүбә келтіре алмасы хақ. Тіпті, соғыстың аяқталғанына 70 жылдан астам уақыт өтсе де аға буынның қаһармандық қасиеті кім–кімді де бейжай қалдырмасы тағы белгілі. Біз бұл жолы сол соғыста жанқиярлық ерлік көрсеткен батырлар болмысын суреттейтін тақырыпқа өз әріптестеріміздің қалай қалам тартқаны жөнінде әңгімелемекпіз.

1.Берілмеген бекініс туралы кітап

Брест қамалы туралы қалам тербеген журналист Сергей Смирнов әу басында түртінектеп бекініс туралы жазып жүргенімен, төрткүл дүниені дүр сілкіндірген шығарманы дүниеге әкелемін деп ойлады дейсіз бе? Қарапайым қызығушылықтан басталған тақырып арқылы бертін­ге дейін беймәлім болып келген ерлік­ке толы тарих­тың жаңа бет­терін қопарып, журналист қамалды қор­ғаған жауынгерлердің ерлік шежі­ресін хронологиялық тұрғыдан бүге-шіге­сіне дейін баяндап, соғыс­тың ақтаңдақ тұстарын жеріне жеткізе жазды.

Әуелі Брест қамалын қорғаушы­лардың ерлігі жайында аңыз майдан шебін аралап кеткен-ді. Аңыз жауынгерлерге қуат беріп, «біз де бекіністі қорғаған батырлар сияқты қасық қанымыз қалғанша жауға қарсы күресеміз» деп, олардың бойындағы сенім шоғын үрлей түсті.

1944 жылдың жазында Брест жаудан азат етілді де, қамал қабырғалары сайрап қоя берді, қабырғадағы тас­тарға да тіл бітті. Ерен ерліктің ізі жа­йын­­да бекіністің әрбір бөлшегі мұң­лы сарынмен «менмұндалап» тұрушы еді…

Мәскеулік мұражайдың бір қызметкері 1950 жылы қамалдағы батыс казармаларының бірінен қа­быр­­ғаға жазылған: «Я умираю, но не сдаюсь. Прощай, Родина!» деген жа­зу­ға көзі түсті. Жазған кісінің есімі бей­мәлім, бірақ жазылған күні айқын – «1941 жылдың 20-сыншы шілдесі». Осылайша, қамалдың жауға қарсы жан­кештілікпен соғысқандығы туралы нақты дәлел табылды. Бекініс со­ғыс­тың 29-ыншы күнінде де қарсы­лық­ты жал­ғас­тырғаны анықталды.

Журналист Сергей Смирнов: «1954 жылы Брест қамалы туралы кітап жазу туралы ой келді. Бұл тақы­рыпқа баруыма заңдылық пен бел­гілі бір кездейсоқтық та себепші бол­ған еді, – деп жазады естелігінде. – Заң­ды­лық дегенім, Ұлы Отан соғысын­да­ғы оқиғалар туралы үзбей жазып келемін.

Батыр қалалар Одесса мен Севас­тополь жайында қалам тербесем бе деп ойлай бас­тап едім, кездейсоқ әңгіме жоспарларымды түбегейлі өзгертіп жіберді».

Сөйтіп, атын төрткүл дүниеге таныт­қан шығарманың жазылуына түрт­кі болған кездейсоқ жағдайға тоқталады.

«Бір күні жолдасым, жазушы Герман Нагаев келді. Ол алдағы уақытта немен айналысатынымды сұрастыра келіп, кенет былай деді:

Брест қорғанысы туралы кітап жазғаның дұрыс болар еді. Бұл дегенің соғыстың мүл­дем бір бөлек ерлікке толы шежіресі ғой!»

Есіме бір-екі жыл бұрын оқыған жазушы М.Златогоровтың Брест қамалы туралы жазған очеркі түсті. Ол «Огонек» журналында жарияланып, содан кейін Қорғаныс министрлігінің әскери баспасы шығарған жинаққа кірген-ді. Нагаевпен әңгімеден соң, әл­гі жинақты тауып алдым да, Злато­горов­тың очеркін қайта парақтадым.

Брест қамалы туралы тақырып бірден баурап алды. Онда әлі ашыл­маған қалың құпия жатқан тәріз­ді көрінді, ұлан-ғайыр зерттеу жұмыс­тарының күтіп тұрғанын да іш­тей сездім. Аталған тақырып ерлік­ке толы екендігін, онда біздің халқы­мыз­дың, біздің армияның қандайда бір батырлық рухы барын байқадым. Сөй­тіп, жұмысты бастап кеттім».

Соғыстың басталғанына да тоғыз ай өткен. 1942 жылы ақпанда Кеңес әскері Орел ауданында немістің 45-інші жаяу әскер дивизиясын тал­қандап, дивизия штабының архивін қолға түсіреді. Кеңес офицерлері сондағы бір қызықты дерекке назар аударады. Онда «Брест-Литовскіні алу туралы әскери ақпар» деп аталған құжатта Брест қорғанысы үшін соғыс барысы баяндалыпты. «…батыл қорғаушылар бекінген қамал үшін шайқас күшті шабуылға қарамастан қан­төгіске ұласты, – деп жазады неміс штабының офицерлері. – Брест-Литовскідегі орыстар жан ая­май соғысты, олар жаяу әскердің асқан ерлігін және қарсыласуға деген ерік-жігерінің мықтылығын дәлелдеді».

Құжат орыс тіліне тәржімаланып, оның үзіндісі 1942 жылы «Красная звезда» газетінде жарияланды. Осы­лай­ша, аңыз ақиқатқа айнала бастады.

Журналист Сергей Смирновтың Брест бекінісі туралы шығармасының жазылуына дәнекер болған алғашқы ақпарат осы еді. Ерлікпен өрілген аңыздың Смирновты арбап алғаны соншалық, ол қамал тақырыбын зерттеуге біржолата кірісті. Әу басында Смирнов қамалдың қорғаушы­ларымен бірге бір үстел басында отырып тарихи эпо­пея­ның жылнамасын – күнін, сағатына дейін қалпына келтіреміз деп ойлады дейсің бе?! Жур­налистік қызығушылық, табан­дылық Смирновтың Брест тақыры­бын он жылға жуық зерттеп, оны қорғау­шылар туралы толыққанды туын­ды жазуына әкелді.

Бресті қорғаған 42-інші атқыштар диви­зия­сының құрамында 44-інші атқыштар полкінің командирі майор Петр Гавриловтың ерлігі Сергей Смирновтың арқасында бар­шаға мәлім болды. Ол 1941 жылдың 23 шіл­­де­сінде ғана ауыр жарақаттан соң, жау тұт­қынына түседі. Оған дейін бір ай бойы неміс­терге қарсы ерлік­пен шайқасады. Гав­рилов 1945 жылдың жазында жау тұтқы­ны­нан босатылды. 44-інші полк­тің бұрын­ғы командирі неміс тұтқы­нын­да қаншама қиындықты бастан өткізіп, елге оралғаннан кейін қауіпсіздік ор­ган­дарының тексерісінен мінсіз өтіп, майор атағы қалпына келтіріліп, 1945 жылы жаңа қызметке тағайындалады.

1957 жылдың қаңтарында КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Петр Михайлович Гавриловқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Алтын Жұлдызбен қоса, екі бірдей Ленин ордені тапсырылды. Екінші Ленин орденімен Кеңес армиясы қатарындағы ұзақ жылдар бойы қалтқысыз қызметі үшін марапатталды. Осылайша, Сергей Смирновтың арқасында әділеттілік қалпына келтірілді.

Әділеттілік демекші, жазушының ұлы Кон­с­тантин Смирнов өз естелі­гінде: «Әкем Брест қамалы үшін жан аямай соғысқан­дар­дың әділеттілікке деген сенімін оятты. Бұл дегеніңіз өмірдің өзіне деген сенім-тұғын» деп жазады.

Амалдың жоқтығынан жау тұт­қы­нына түскендердің, қамалды қор­ғаған ерлердің тағдырына Смирнов ендігі жерде өзі арашашы бола жүріп, бүкіл құжаттарды жинап Бас про­куратураның құзырына ұсын­ды. Ұзақ-сонар тексерістен кейін Алек­сандр Филь ақталып, 1957 жылы Брест қорғанысындағы көрсет­кен ерлігі үшін ІІ дәрежелі «Отан соғысы» орденімен марапатталды.

Айтпақшы, «Брест қамалы» кітабында қазақ оғыланы Нұрым Сыдықов туралы да жазылған. «Тап осы кезде Шиканов өзіне бағы­ныш­ты адамдардың бірі, соғысқа дейін өзінің пулемет ротасында бол­ған Нұрым Садықовпен ерекше қадірмен дос болып кетті. Бой біті­мі шағын, дөңгелек бет, қолды-аяқ­қа тұрмайтын, ептейлі қазақ жігі­ті Нұрым Садықовтың басынан солдатқа тән ең жақсы деген қасиет­терді түгел табуға болатын еді – ержүректілік пен табандылық, шаршаудың не екенін білмейтін төзім­ділік, мою дегенді білмейтін жай­дарылылық, оның дөңгелене біткен бет әлпеті ылғи күліп тұра­тын, тек ұрыс кезінде, Нұрым винтов­ка­ның немесе пулеметтің дүмін иығына қыса түскенде бет жүзі сұстанып, ыза кернеп, ен даланың мерген ұлы­на біткен қысықтау көздері гитлер­шіл солдаттардың жасыл киімін ны­­санаға алып дәл тіге ататын. Қал­­­ған уақыттың бәрінде де ол әр­дайым көңілді жүретін, жұртты күл­ді­­ріп, тіпті жеңіліс тапқан күн­дер­дің өзінде де жолдастарының көңі­лін көтеріп, бойын сергітіп тастау­ға шебер еді…».

Смирновтың шығармасында қазақ баты­ры­­ның аты-жөні Нұрым Садықов деп жүр, бірақ кейін­гі зерттеулерде Сыдықов тегі­­мен әй­гілі. Сол себепті біз қазақ баспа­сөзін­де жазыл­ған нұсқаға сүйендік. Нұрым Сыдықов соғыстағы ерлігі үшін «Қызыл Ту», ІІ дәре­желі «Отан соғысы», «Қызыл Жұлдыз» ор­ден­­­дері және бірнеше медальмен мара­пат­тал­ған. Кейін Брест қа­ма­лының батыры кітап авторы Сергей Смирновтың өзімен де кездесті.

«Рахымжан бұл кездесуге «Брест қама­лы­ның» Қазақстандағы бір кейіпкері Нұрым Сыдықовты әйелімен, қанды көйлек досы Жанша Жанасовты әйелімен шақырыпты.

– Бұл күнді көре аламыз дедік пе? – Нұрым көзіне жас алып, қайта-қайта Сергей Сергеевичті құшақтай берді». Кәкімжан Қазыбаев «Найзағайдай жарқылдап…» атты шығармасында батырлардың басқосуын осылайша суреттейді. 1973 жылы Алматыға кел­ген сапарында Сергей Смирнов өзі­нің кейіпкерімен Рахымжанның шаңы­рағында бас қосыпты.

Ұйқысыз түндерді, ұзақ күнді жол үстін­де өткізіп, жүздеген жанмен жүздесіп, қамал­дың беймәлім қаһармандарын тауып, олар­дың ерлігі жайында жазылған шығарма жур­на­листің ерлікке пара-пар еңбегіне айналды. Ең­бек мемлекеттік марапат тарапынан да кен­де қалған жоқ. 1957 және 1965 жылдары (екін­ші басылымы мейлінше толықтырылған және кеңей­тілген) – екі мәрте жарық көрген «Брест қамалы» кітабы үшін С.Смирнов 1965 жы­лы Лениндік сыйлықтың лауреаты атанды.

2. Кездейсоқ кездесуден туған шығарма

«Нағыз адам туралы аңыз» шығармасы есіңізде ме? Борис Полевойдың ше? Бір кез­дері күллі әлемге адам рухының асқақ­тығын әйгілеген шығарма. Оның дүниеге келу тарихы да қызық.

Борис Полевой майданға «Правда» газетінің тілшісі ретінде арала­сады. Ол «нағыз адам» – Алек­сей Маресьевпен 1943 жылы ұшқыш-гвардияшылар жайында мақала әзірлеуге барғанда танысқан. Брянск майданының гвардиялық ұшқыштар полкі Орел қаласы үшін жан аямай соғысып, тоғыз күнде фашистердің 47 ұшағын атып түсірген. Бұл дегені­ңіз үлкен жеңіс болатын сол сәтте.

Маресьев майдан шебіне келген журна­листі өзінің жертөлесіне шақырады. Әскери тілші мен ұшқыш түн ауғанша әңгіме тиегін ағытады. Полевойдың әскери күнделігіне төмен­­дегіше жазба түскен екен: «Менің жаңа танысым өзінің жертө­ле­сіне қонуға шақы­р­ды. Оның қасын­дағы ұшқыш сол күні аэро­дромнан орал­мапты. Мен соның төсегі­не жату­ға келістім, өйткені, қараңғылық қою­­ла­нып, қайта ұшып кетуге кеш боп қал­ған еді. Орман жидегін жей отырып, ұзақ әңгімелестік…

Енді қалғи бастағаным сол еді, еденге салмақты бірдеңенің тарс етіп құлаған дыбысынан оянып кеттім. Жертөле қараңғы, алайда айдың жарығы түсіп тұр. Танысым жатқан төсектің астынан тап-таза офицер еті­гінен біреудің аяқтары қылтияды. Қолым­ды жастықтың астына қалай сүңгітіп жібер­генімді өзім де байқа­май қалдым. Кенет көңіл­ді, ақжарқын күлкі естілді. Өзімді қояр­ға жер таппадым. Жертөле қожайы­ны­ның күлкісі. – Бұл протездер ғой, менің про­тез­дерім, – деді ол».

«Аяқсыз ұшқыш. Ұшқыш-ист­ребитель! Бүгін ғана 7 мәрте көк­ке көтеріліп, жаудың 2 ұшағын жой­ған ұшқыш!..» Журналистің таң­ға­­лысына қарап тұрып Маресьев: «…аяқ­тары­ма қатысты оқиғаны сізге ай­тып берейін бе?» дегені…

Осы бір кездейсоқ кездесу Борис Полевой­ды ерекше толқытты. Ол ұшқыш туралы әңгіме де, очерк те жазды. Бірақ сол күйінде жарияланбай қалған-ды. Кеңес идеология­сы мүгедек батырды насихаттауға қарсы болып, «Қызыл армия мүгедектеріне дейін соғысқа жегіпті» деген жаудың пікірінен қаш­қақ­тады. Соғыс аяқталған соң, Нюрнберг процесі кезінде қаһарман ұшқыштың образы журналистің алдынан тағы шықты.

Нюрнберг процесін жазуға тір­кел­­ген әрбір журналиске аме­ри­ка­лық оккупация­лық билік қызмет көлігін бөлген еді. Жүргізу­шілер­дің бәрі де жалдамалы немістер болатын. Полевойға жас шамасы отыз бес­тер­дегі бетінде тыртығы бар ұзын бойлы жігітті жіберіпті. Орыс полковнигіне жігіт өзінің бұрынғы ұшқыш-истребитель екенін, орыстарға қарсы Солтүстік майданда со­ғыс­қанын, екі ұшақты атып түсіргенін, өзі де отқа оранғанын, алай­да ұшақты өз аумағына қондыр­ғанын таныстық барысында ежіктей баяндап берді. Өзінің өткен өмірі Кеңес офицеріне ұнамайды деп ойлады жүргізуші. «Біз сіз екеуміз солдаттармыз», – деді Полевой неміске. Сөйтіп, Куртты өзіне жүргізушілікке бекітуді сұрады.

«Люфтваффе»-нің бұрынғы ұшқышы бір кездері өзі әңгімелескен аяқсыз ұшқыш Маресьевті қайта есіне түсіргені. Ол да Курт сияқты аға лейтенант еді-ау…

Трибунал кеңсесінен бір бума қағазды әкеліп, көп кештің бірінде ол бір жапырақ қағазға «Повесть о настоящем человеке» деп жазды. Бірақ әрі қарай қаламы жүрмей қойғаны. Құдды бірдеңе жетіспейтін секілді…

Журналисті шығарманы жазуға жазу үстеліне біржола отырғызған халықаралық трибуналдың кезекті мәжілісінде нөмірі екінші нацист рейхсмаршал Герман Геринг­тен алынған жауап еді. Ол «Герма­нияның Кеңес Одағына жасаған шабуы­лы қылмыс емес, Қызыл Армия әскерінің, танкілер мен ұшақ­тардың санын, кеңес әскери зауыттарының қуатын білгенімен, кеңес халқының қандай қуатты екен­дігінен бейхабарлығы нацис­тік бас­шы­лықтың басты қателігі еді деп мәлімдегені» болатын.

«Осындай амалсыз мойындаудан кейін менің есіме тағы да аяқсыз ұшқыш түсті! – деп жазды Борис Полевой. – Бүкіл оғын шығын­даған оның ұшағын жаудың төрт истребителі қыспаққа алып, өз аэродромына қондырмақшы болады. Алексей күтпеген маневр арқылы әлгі қыспақтан құтылмақшы еді, алайда жау пулеметінің оғы двигательге дөп тиіпті. Маресьев биіктен құлдилап бара жатқан ұшақты бар күшімен әйтеуір бір ашық алаңға қондыру үшін жанталасты. Ұшақ ағаштардың ұшар басына келіп соғылды… Сосын 18 тәулік бойы аш-жалаңаш, үсік шалған қалпында партизандардың балалары тауып алғанға дейін жер бауырлап жылжыды да отырды… Госпитальдан кейін мүгедек болса да әуеге, соғысқа ұмтылды және жеңді де».

1942 жылдың қысында ұшағымен құлаған Алексей майдан шебінен 35 шақырым жерге түсіп, қалың орманның ортасынан бір-ақ шықты. Бұрын санитарлық рота орналасқан жерден неміс пышағын тауып алды. Ол талай мәрте қажетке жарады. Бұқтырылған ет банкасы да ашыққан жанға талғажу болды. Көретін жары­ғы бар кісі қанша қиындық болса да, оны еңсере біледі екен. Бәлкім, ердің ерінің ғана қолынан келетін шығар бұл? Әлде рухы күштілер ғана ма? Жаратушыдан бұйрық келмесе, адам байғұс арпалысумен, өмір үшін жанталасумен тірлік кешетін сияқты ғой. Маресьевтің де өмір үшін арпалысы соның бір айғағы. Күн сайын кездесетін оны-мұны нәрсені аузына тықпалап, жанталаса алға жылжыды. Алексей әрбір мың қадам­нан кейін сәл демалып алып, күніне жиыр­ма мың қадам жасауға бел байлады. Әй­теуір ілгері қарай жылжи берді, жылжи берді.

Сегізінші күні ол тіпті жүруден қалды. «Табанын кеміріп бара жат­қан» аурудың асқын­ғаны ма, әлде әлсіздік пе, әйтеуір қос аяқ­пен қозғалу мүмкін емес. Амал жоқ, төрт аяқ­тылар тәрізді төрттағандап, сүй­ре­тілу­ге ойысты. Тірі өлікке айналды ұш­қыш. Есі кіресілі-шығасылы бүктетіліп алға қарай ұмтыла берді, ұмтыла берді. Парти­зандардың балалары оны тауып алғанда, кеудесінде өмірдің болар-болмас нышаны ғана бар-тұғын. Одан кейін партизан ұшағы госпитальға жеткізді. Дәрігер­лердің үкімі бәрінен қатал болды – ұшқыштың аяғын кесу керек. Ауыр жарақатқа инфекция қосы­лып, гангрена пайда болған…

Одан арғы тіршілік госпитальдағы тән мен жанды қатар мазалаған күн­дер мен түндерге ұласты.

Кездейсоқ ештеңе болмайды ғой өмірде. Егер де бір палатада жат­қан комиссар Семен Воробьев бол­маса, ол Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде аяқсыз-ақ штурвалға отыр­ған поручик Валериан Карпович туралы мақаланы көрсетпегенде, Маресьевтің тағдыры әрі қарай қа­лай боларын кім білсін?! Сенім шоғын ауруханадағы көршісінің үр­лей білгенінің арқасында Алек­сейдің бойында құштарлық оты оянды. Оятқан Карповичтің жанкештілігі. Оятуға дәнекер болған комиссар Воробьев. Көп уақыт өтпей ауыр жарақаттан палатада жатқан жоғарыдағы әңгімеші көз жұмды. Оның ажалы Маресьевтің қабылдаған шешіміне деген ерік-жігерін күшейте түсті.

«Мені атып түсірген қырық екінші жыл­дың қысына дейін есебімде төрт фашист ұшағы болды, – дейді ұшқыш өз естелігінде. – Қырық үшінші жылы қатарға қайта қосылғаннан кейін, протезбен жүріп тағы екі «Мессершмитті» о дүниеге аттандырдым, ал Курск шайқасы кезінде бір күнде үш «Фокке-вульфті» құлаттым. Батыр атағын Орелді азат еткеннен кейін алдым. Соғыс кезінде барлығы жаудың 11 ұшағын атып түсірдім».

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Борис Полевой әлемдегі ең танымал қалам­гер­дің біріне айналды. Ол Мәскеуде дүниеге келгенімен, бес жасынан бастап Тверьде тұрған-ды. Сол себепті де оның осы шаһарға деген ықыласы ерекше-тұғын. Ақын Андрей Дементьев өзінің естелігінде біз бүгін әңгіме етіп отырған шығар­маға қатысты қызықты бір деректің шетін шығарады.

«– Соғыс аяқталған соң әлі жас жазушы, алайда танымал журналист жерлестерімен кездесуге Калининге (Тверь қаласы 1931-1990 жылдары осылай аталған. – автор) келді, – деп жазады ақын Дементьев. – Кезде­су қаланың ең әсем залдарының бірі – Офи­цер­лер үйінде өтті. Әлем халық­тары атынан фашизмді сот­таған Нюрнбергтен енді ғана орал­ған адамның әңгімесін тыңдауға кали­­нин­діктердің кәрі-жасы түгел дерлік жинал­ды. Залда өлі тыныштық орна­ған. Отыр­ғандардың әрқайсысы кеше­гі соғыстың қасі­ре­тін қайта бас­тан кешкендей күйге енді.

Ұзақ-сонар әңгімеден кейін Борис Нико­лае­вич сахнадан төмен түсті де, шығар есікке қа­рай беттеді. Сол сәтте оны таныс бірнеше журналист қоршап алып, тағы да сұрақ қою бас­талды. Бір сауал тікелей жазушының шығар­­ма­­­шы­лығына қатысты болды. «Қазір не жазып жатыр­сыз?» Борис Полевой сонда тұң­ғыш рет бірнеше айдан кейін адамдардың жүрегі мен тағдырына ерекше әсер ететін кітабы­ның атауын айтты. «Нағыз адам туралы аңыз»…

Иә, оқушысын ерекше әсерге бөлеген шы­ға­р­ма адамдардың тағдырына да, өмірлік көз­қа­расына да, ерік-жігеріне де елеулі ықпал ет­­кені анық. Тіпті, шығармадан шы­ғар­ма дү­ниеге келіп, өнердің басқа сала­ларында да «на­ғыз адам» тура­лы айшықты туындылар жазылды.

Борис Полевойдың «Нағыз адам туралы аңыз» шығармасы 1948 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Одан кейін фильм экранға жол тартып, ондаған театрда аяқсыз ұшқыш жайында пьеса сахналанды. Тіпті, Сергей Прокофьев опера да жазып шықты.

Аталған шығарманың толағай табысы туралы Борис Полевойдың биографы, белгілі сыншы және әдебиеттанушы Надежда Железнова кітаптың кезекті басылымына жазған алғысөзінде өз ойын төмендегіше жеткізеді: «…Біздің әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келген кейіпкер Алексей Мересьев шын мәнінде мыңдаған соғыс мүгедегінің өмірге қайта оралуына, өздерін қо­ғам­­ның толыққанды мүшесі ретін­де сезінуіне орасан зор көмегін тигіз­ді. Сол жылдары адамдардың тағ­дыры­на осыншалықты әсер еткен бас­қ­а кітапты айту қиын. Мересьевтің тағдыры халық тағдырының бір бөл­шегіне айналды…»

Әдебиеттанушының жоғарыдағы айтқа­нын деректер де шегелей түседі. Бүкілодақ­тық кітап палатасының 1990 жылдың 1 қаңтарына дейін Борис Полевойдың «Нағыз адам туралы аңыз» кітабы әлем халық­тары­ның 52 тілінде 229 мәрте басылып, жалпы тиражы 36 миллионнан асты. Қысқасы, қаламгер Борис Полевойдың ұшқыш Алексей Маресьевтің нақты өмірбаяндық дерек­теріне негізделген повесі көпте­ген адам үшін шынында да «өмір кітабына» айналды.

3. Роман-диалогқа

айналған сұхбат

Кейде тақырып кездейсоқ туады. Аяқ асты басқа арнаға бұрылып, әу басын­дағыдан әлдеқайда ауқым­ды шығармаға айналып шыға келе­тін сәттер де аз емес. Әйтпесе, Әзіл­хан Нұршайықов Бауыржан Момыш­ұлына арнайы роман-диалог жазамын деп барды дейсіз бе? «Жұл­дыз» журналының тапсырмасына орай мерейтойлық мақала әзірлеу үшін барған ғой. Алайда, Әзекең журналистік ізденісінің арқасында жеке шығармашылығында үлкен жетістікке жетіп қана қоймай, оқыр­ман­­дарына да қомақты олжа сыйлады.

Әзағаңның Баукеңмен алғашқы кездесу сәтіндегі көріністі журналис­тің өзі жазған қалпында қайтадан көз алдымызға елестетіп көрелік.

«Ал «Жұлдыз» саған не жаз деп отыр? – Оларға сіздің алпысқа толуы­ңызға орай бір нәрсе керек сияқты. Атап айтқанда, жазушының мүшел мерекесіне байланысты жазылатын дәстүрлі мақала қажет көрінеді, – дедім мен. – Ондай мақала жазуға мен әдебиет зерттеушісі, сыншы емеспін. Ал сіздің творчествоңызды талдауға жай сыншы емес, әскер психологиясын білетін өзгеше сыншы керек. Сіз туралы очерк жазу да қиын. Өйткені, сіздің ерліктеріңіз жайында Александр Бектің, Бауыржан Момышұлының кітаптарында толық баяндалған. Сол қалың кітаптар арқылы халықтың сүйікті кейіпкеріне айналған адам жайында он беттік очеркте мен не айта аламын, Бауке? Олар не айтсаң да сен айт, сен де соғыста болған адамсың ғой деп менің түп етегімнен ұстап отыр. Мен оларға өзімнің әскери, әдеби атағым сізден әлдеқайда кіші болғандықтан сізбен тілдеспей, сізден рұқсат алмай ештеңе жаза алмайтынымды айтып, өзіңіздің елден келуіңізді тостым. Міне, бүгін қалың оқушы қауымға сіз туралы не айтуға болады деп ақылдасуға келдім.

Бауыржан біраз үнсіз отырды, дәлірек айтқанда төсекте үнсіз шалқалап жатты. Содан соң қаһар шақырғандай қабағын түйіп алды. Бірақ жауабын жай бастады. – Мен туралы менен рұқсатсыз ештеңе жазбаймын дегенің дұрыс, – деп бастады сөзін. – Бірақ, қарағым, сен өкпелемегін, мен өзім туралы ешкімге мақала диктовать етпеймін!».

Осы аралықта батырдың қарсы алдында отырған журналист таңда­ған «тактикасына» сай, мойнын төмен салып отыратын тұсы бар. Бұл да Әзе­кең­нің өзіндік тапқырлығы. Одан әрі қарай батыр мен журналист ара­сын­дағы көрініс төмендегіше өрбиді.

«Баукең сабасына түссін деп біраз үнсіз отырдым да, содан соң барып басымды көтердім. – Онда қалай болады? Менің не істеуім керек? – дедім мен әдейі абыр­жыған болып, Бауыржан не дер екен деп. – Осы той­ғаныңмен қайта бергін, қарағым. Бауыр­жан сенімен сөз бітті дегендей, мойнын есік жаққа бұрып әкетті».

Журналистің табандылығы да кейде үлкен рөл атқарады ғой. Оның үстіне Момышұлы тәрізді батырмен бетпе-бет жүздесуге мүмкіндік туып, орайы келсе сұхбат­тасуға сәті түсіп тұрса ше. Айрықша табан­дылық керек-ақ. Баукеңнің «осы той­ғаның­мен қайта бергін, қарағым» деп айт­қа­ны­нан кейін қарымта сұрақ қоюға қай жур­нал­истің тәуекелі бара қояр дейсің. Ал Әзекең болса ойын­дағы­сын ақтарып қалуға ұмтылады.

«Тойып қайтсам арманым не, тоймай тұрмын ғой, Бауке, – дедім мен күліп, – онда сізге біраз сұрақ қойсам қайтеді?

– Ал сұрағың болса, сұрағын, – деді ол енді мойнын бері бұрып маған тура қарап.

– Оған жауап беруге болады.

Әрі қарай екеуара әңгіменің өзегі тарқатылып, үйлесімін тауып жүре береді…

Әзілхан Нұршайықовтың журна­лис­­тік ізденімпаздығы, ұтқыр­лы­ғы жөнінде әңгіменің жөні бөлек. Ізденімпаздығы емей немене, он күн бойы Момышұлының барлық шығармаларын қайталап оқып шықса. Батыр жайындағы ел арасындағы аңыз біткеннің бәрін саралап, қайта сүзгіден өткізсе. Кездесуге дейін-ақ өмірі ақиқат пен аңызға толы адам туралы әңгіме-интервью жазамын деген байлам жасайды. Сөйтіп, үш күн бойы толғанып жүріп Момышұлына қоятын сұрақтарды іріктеп алады. Ізденісінің арқасында іріктелген сауалдар арқылы Баукеңнің жүрегіне жол табады журналист.

Бұл туралы Әзілхан Нұршайықов «Мен журналиспін» атты кітабында төмендегіше жазады. «Өзімнің интервьюді ұнататынымды мына мысалмен де дәлелдеуіме болады. 1970 жылы «Жұлдыз» журналы ма­ған Бауыржан Момышұлының ал­пыс жасқа толуына байланысты алты беттік мақала жазып беруді сұрады. Алғашында мен бұл ма­қа­­ланы Баукеңмен интервью ретін­де жазуды ұйғардым. Осы­лай етсем оқушыға қызық болады деп есептедім. Оған оншақты күн әзір­­леніп, Баукеңнің барлық кітаптарын қайталап оқып шықтым. Оқып шықтым да, оның өмірінің өз кітаптарына да, Бек кітаптарына да ілінбеген, әлі оқырман қауымға мәлімсіз деген тұстарын қағазға тіздім. Сонда менің Баукеңе қоятын сұрақтарымның жалпы саны отыздан асып кетті. Сол тізімді ма­шин­каға басып, қалтама салдым да, Баукеңе бардым».

Нөмірі бірінші Бауыржанның шаңырағына ойындағы жоспары орындалар-орындалмас күйде барған Әзілхан Нұршайықов өзі­нің журналистік біліктілігінің, табан­ды­лығының арқасында батырдың өнегеге толы өмірінен сыр ақтарып, алғашқы күні он екі сағат әңгіме­ле­сіп, үйіне олжалы оралған еді. Әу басында «Жұлдыз» редакция­сы мерейтойлық мақала ретінде жос­пар­лаған дүние іс жүзінде роман-диа­логқа ұласып, онда да жартысы жур­нал­дың желтоқсандағы санында емес, келер жылдың ақпанында жарияланды.

Сұхбат жанрында өрбіген роман-диалог оқырманның көңілінен шыққандығы соншалық, шығарма туралы пікір жоғары болды. Журналист бұл жөнінде үлкен толқыныспен еске алады. «Осы интервью жайында мен оқырмандардан бірсыпыра хат алдым. Сол хаттарға қарап жұрт­шы­лық­тың бұл туындыны қызығып, құптап қабыл­дағанын аңғардым. Бұл туындының оқыр­манға ұнаған­ды­ғының бір себебі, оның интервью түрінде жазылғандығы деп білемін».

Басқаларды қайдам, мен Әзілхан Нұр­шайықовтың жазушылығынан гөрі журна­лис­тігін жоғары қоямын. Қаламынан туған деректі дүниелер ғой Әзекеңнің қаламгерлік қуатын жан-жақты ашып берген. Нағыз журналиске тән тактика мен психо­логиялық пайым болмаса, алғырлық пен ізденіс болмаса, «Ақиқат пен аңыз» романының дүниеге келуі де неғайбыл еді-ау.

Кезінде өзі де: «Бойыңыздағы журналис­тік, жазушылық қасиет­тердің қайсысы басым?» деген сұраққа: «Ең алдымен өзімді журна­лиспін деп есептеймін. Оның үстіне жақсы журналист жазушы ғой», деп жауап берген екен. Журналист мәртебесін асқақтатып тұрған да осы байлам.

Қаламгерді шырқау биікке көтерген шығармасы оқырман тарапынан ғана емес, мемлекет тарапынан да жоғары бағаланды. Роман-диалог үшін Әзілхан Нұршайықовқа 1980 жылы Қазақ КСР-нің Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығы берілді. Сондай-ақ, «Ақиқат пен аңыз» кітабы орыс (1980, 1982), украин (1984) және чех (1985) тілдеріне аударылып, жарияланды.

«Александр Бек Баукеңнің соғыстағы бейнесін жасаса, Әзілхан Нұршайықов соғыстан кейінгі, бейбіт уақыттағы бейнесін жасады. Бұл екі кітаптың арасында тұтас­тық бар. Ол Бауыржан Момыш­ұлы­­ның тұтастығы. Бұл тұлға жөні­н­де қан көргендердің, қанды көйлек май­дандастардың алдымен жаз­ғаны дұрыс. Олардың қабылдауы, түйсіну сезімі біздікінен өткірірек, тереңірек. Бау­кең жайында жайдақ жазуға болмайды. Уақыт ол кісінің сом тұлғасын әлі ажарлай түседі. Емен ағашты өңдеуге де емендей берік шебер керек», – деп жазғаны бар Кәкімжан Қазыбаевтың өзінің «Най­зағайдай жарқылдап…» атты шығармасында.

…«Ақиқат пен аңыз» кітабы авторының «емендей берік шебер» екендігіне кітапты қайта оқи отырып, тағы да бір мәрте көз жеткіздік.

4. Нүктесі 40 жылдан кейін қойылған туынды

Бүгінде Рахымжан Қошқарбаевты білмейтін қазақ кемде-кем шығар. Бірақ, оның есімі бертінге дейін, 50-ші жылдардың аяғына шейін қалың қазаққа беймәлім болып келген-ді. Батырдың ерлігін батыр ғана баға­лай білсе керек-ті. Рахымжанның хал­қы­мен батыр ретінде қауышуына Бау­кең­нің түрткі болғандығы мәлім.

Рахымжан 1958 жылдың басында батыр ағасының үйіне сәлем бере барады. Екеуі ұзақ әңгімелесіп, Бау­кең інісінің майдандағы мән-жайы­на толықтай қанығады, ерлі­гіне сүйсінеді бір жағынан. Екін­ші жағынан Рахымжанның қаһар­мандығынан былайғы жұрттың бейхабар екендігіне әбден күйінеді. Сөйтеді де, іле-шала Кәкімжан Қазы­баев­қа хабарласып: «Тез жет!» дейді қатаң түрде. Кәкімжан Қазыбаев ол кезде «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш» газеті») газетінде еңбек ететін.

Кәкімжан келген соң Баукең:

– Журналиспін дейсің! Дипломым бар деп мақтанасың. Журналиске, ең алдымен, сезгір жүрек, көреген көз керек. Соғыс біткелі бері он үш жыл өтті, Рахымжандай тарихи адамды күні бүгінге дейін көрмей жүрген неғылған журналиссіңдер?! Адам ерлік жасауды жос­парламайды. Ерлікті туғызатын сәт болады. Рахымжан – сондай қиын-қыстау сәтте асыл қырынан көрінген азамат. Ол қыры – жасаған ерлігі. Тағ­дыр оның өмірбаянын сол сәтте жазды. Оның өмірбаяны – отпен жазыл­ған өмірбаян. Мен де соғыстың не­бір қияметін көрген жанмын. Бірақ, фашизмнің соңғы бекінісіне ай­нал­ған Берлинді алғандағы соғыс, Рейхстагқа ту тігердегі сұра­пыл соғыс – ол нағыз жойқын қыр­ғын! Рахым­жан Жеңіс жалауын жел­бірет­іп, Рейхстагқа ту тіккен батыр. Осы­дан артық сендерге – журналистер­ге атаңның басы керек пе?! – деп тағы­сын тағы «тұзды» сөздерді ай­тып, «қара баласын» қара терге түсі­реді. Бұл туралы жазушы Зей­неп Ахметованың «Бабалар аманаты» кітабында нақты жазылған (283-284-беттер).

Баукеңнің тапсырмасынан кейін Кәкім­жан Қазыбаевтың көп ұзамай, 1958 жылы 21 ақпанда «Лениншіл жас» газетінде «Рейхс­таг­қа ту тіккен қазақ» деген очеркі жарияланды. Оқырман батырдың өмірбаянымен алғаш рет осылай, журналист Қазы­баевтың мақаласы арқылы танысты. Қай жағынан да бұлтартпас дәлел-дәйектер арқылы бекемделген, Рейхстаг қабырғасына Жеңіс туын тұңғыш желбіреткен басқалар емес, қазақтың 21 жастағы өр оғы­ланы Рахымжан Қошқарбаев пен 18 жастағы Григорий Булатов екендігі әйгілі болды. Тари­хи шындықтың бұрмаланғанын көзі қа­рақ­ты жұрт кеңінен пайымдады.

Кәкімжан Қазыбаев Жеңістің нүктесін қойған батыр ағасы туралы деректерді үзбей іздестіре жүріп, мақалалар сериясын жалғастыра берді. Рахымжан кейіпкеріне айнал­ған «Кернеген кек», «Найзағай­дай жар­қылдап…» атты деректі шығар­малар дүниеге келді журналис­тің қаламынан. Алайда, Жеңіс туын тіккен батырдың нағыз жеңіске жетуіне, яғни, батырдың ерлігіне лайықты баға беретін күнге дейін әлі біраз жыл бар еді…

Қазыбаевтың қолтаңбасы арқы­лы халық­қа таныстырылып, Қошқар­баевтың ерлігі паш етілгенімен, батырдың ресми түрде мойындалуы 41 жылға созылды. Тіпті, екі арада бұл тақырып аға ұрпақтан ізбасар ініге табысталды. Бұл туралы «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы болған Жанболат Аупбаевтың «Солай болған» атты жинаққа енгізілген «Аманат» атты мақаласында жан-жақты баяндалған.

Сөйтсе, Кәкімжан ағамыз Рахым­жан туралы тақырыптың тағды­рын тереңнен ойластырып жүрген екен. 1989 жылдың наурызында Талдықорған облысының Ақсу ауданында өтетін «Қазақстан коммунисі» журналының «дөңгелек үстеліне» бөлім меңгерушісі Жанболат Ауп­баевты жолсерік етіп ала шығады. Ұзақ жол үстінде Кәкең әңгіме тиегін біртіндеп тарқата отырып, Ақсуға жетем дегенше Рахымжан туралы тақырыптың қилы тағдырын баяндап береді. Өзіне Баукеңнің Рахымжан туралы жазуға тапсырма бергенінен бастап, кейінгі Қошқарбаевқа Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы Жеңістің 15 жылдығы қарсаңында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы Жұма­бек Тәшеновтің маршал И.Конев­пен тартысы, Жеңістің 20 жылдығы қарсаңында осы мәселеге қатысты Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, И.Шухов, Ә.Тәжібаевтың Мәскеуге жолдаған хаты, Жеңістің 25 жылдығы қарсаңында Бауыржан Момышұлы өзі бастап, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Сергей Луганский мен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, ақын Жұбан Молдағалиев қостап, 12 адам қол қойған қазақстандық қайраткерлердің Мәскеуге жазған хаттарының тағдыр-талайы туралы кеңінен әңгімелейді. Кәкең ақыр аяғында 1980 жылы тамызда Қазақ КСР-нің 60 жылдығына орай салтанатты жиын қарсаңында республиканың билік иелері тарапынан Бас хатшы Л.Брежневке алдымен Рахымжан Қошқарбаев, содан соң Бауыржан Момышұлы туралы мәселені құлақ­қағыс еткенде, оған Леонид Ильич: «Тарихты қайта қарап қайтеміз», деп жауап бергендігін де айтады. Қысқасы, өз әңгімесінде Кәкең Жанболат інісіне мәселенің әлі нүктесі қойылмағанын меңзейді.

«Біз қартайдық. Бір жылдан соң Баукең айтқандай «дерпен», яғни дербес пенсионер боламыз. Сөйтіп, қоғамның қыз-қыз қайнап жатқан өмірінен алыстаймыз. Ал бұл деген тіліңді біреу алып, біреуі алмай, пұшайман күй кешесің деген сөз. Сонда Рейхстаг қаһарманы тура­лы жиып-терген дүние не болады? Жеңістің 15, 20, 25, 30 жылды­ғын­дағы бастамалар жағдайы қай­да қалмақ? Оны келешекте кім жал­ға­стырады? Осыны ойлай келе мен мынадай шешім қабылдадым. Ол – қалаға оралған соң Рахаң туралы 30 жыл бойы жинаған архив деректерімнің көшірмесін саған беру… Алда Жеңістің 45 жылдығы келе жатыр. Одан кейін 50 жылдық та бой көрсетпек. Сондай кезде үнсіз қалмасаңдар болғаны да», – деп әңгіменің түйінін қайырады Кәкең.

Кәкімжан Қазыбаев Рахымжан туралы деректерді, архив құжаттарының көшірмесін қайтыс боларынан жеті ай бұрын осылайша журналист Жан­болат Аупбаевқа аманаттаған еді. Аға өсиетіне адалдық танытқан жур­налистің қаламынан Қошқарбаев туралы талай мақала жазылды да. Олардың бәрі Жеңіс туын тіккен батыр туралы мәселенің жеңісіне бастайтын жарияланымдар еді. Жеңіске бас­тайтын демекші, Жанболат Ауп­баевтың «Халық ала алмаған қамал» атты мақаласы 1999 жылдың 1 қаңтарында «Егемен Қазақстанда» жарық көрді. Аталған мақаланың соңғы жолдары кім-кімді де бей-жай қалдырмайды. «Халық алмайтын қамал жоқ», дейді қазақ даналығы. Әді­лет­тілік қалпына келсін десек, ел екені­мізді білдіргіміз келсе, Рахаң туралы 60-70-жылдардағы қоғамдық пікір негізінде бір дүмпіп басылған ұмтылысты тағы бір қайталап көрсек қайтеді? Сөйтейік, жарандар! Пікір білдірейік. Ұсыныс айтайық. Халық ала алмай келе жатқан қамалға тағы бір рет шабуыл жасап көрейік. Нәтижесі болып қалар…»

Шынында да мақала жарияланысымен редакцияға қолдау білдірген хаттар легі қаптайды. Батыр партизан Қасым Қайсенов, Социалистік Еңбек Ері Михаил Яровой бас­тап, қалың оқырмандар қостаған хаттар Рахымжан Қошқарбаевқа «Халық қаһарманы» атағын беру туралы мәселені шешудің кезі келгенін жеткізеді. «Халқы қаласа, хан түйесін сояды» демекші, халық­тың пікірін билік те қалыс қалдыр­маған болу керек, көп ұзамай Ақорда жақтан сүйінші хабар да жетті.

Рахымжан Қошқарбаевқа «Халық қаһар­маны» атағының берілгендігі туралы Елбасы Жарлығы жарияланысымен, журналист ел-жұрттан сүйінші сұраған мақаласын, яғни, батырдың немере інісі Кәртай Мұса­беков пен әпкесі Гүлшен Жұмағо­жи­на­мен болған сұхбатты 1999 жылы 11 мамыр күні «Егемен Қазақстан» газетінің бетінде «Халық алған қамал» атты тақырыппен жариялады. Сөйтіп, қаламгер Жанболат Аупбаев бір жа­ғынан Кәкімжан ағасының аманатын орын­дап, екінші жағынан 40 жылдан астам уақыт­қа созылған мәселенің түйінін тар­қатып, Рахымжан Қош­қарбаевқа батыр ата­ғын беру жөнін­дегі тақырыптың нүктесін қойды.

Соңғы сөз орнына

Бір қызығы, біз жоғарыда әңгіме етіп отырған авторлардың бәрі дерлік журналистер, журналистиканың көрігінде шыңдалғандар. Әрбір журналистің еңбегін асқақтататын бірегей туындылар болады өзі. Сергей Смирновтың қаламынан қаншама туынды дүниеге келгенімен, он жыл өмірін сарп еткен «Брест қамалы» шығармасының шоқтығы биік. Борис Полевой да «Нағыз адам туралы аңызға» дейін де, одан кейін де талай-талай тақырыпқа қалам сілтеді. Әйтсе де, «Нағыз адамның» орны оқшау, дара. Әзілхан Нұршайықов еңбекқор қаламгер екені белгілі. Соның дәлеліндей, 2005 жылы 10 томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Махаббат жайында жұртшылықтың жүрегін баураған әңгімелері тағы бар. Бәрібір оның есімі қазақ руханиятында ең алдымен «Ақиқат пен аңыздың» авторы ретінде ауызға алынатыны анық. Ал ағаның аманатын жеріне жеткізе жазып, қашан нүктесін қойғанша тыным таппаған журналист Жанболат Аупбаевтың қаламынан да талай кесек-кесек тұлғалар туралы тамаша жарияланымдар дүниеге келді. Әйтсе де, алдыңғы буын ағалардың ерлігіне деген, аманатына деген адалдықты ту еткен осы Рахымжан Қошқарбаев туралы жазған туындысы қазақ журналистикасына қосылған қомақты үлес деп айтар едік.

Ғабит ІСКЕНДІРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»